Derridaya görə dilin, ən linqvistik forması, ən yetərli formasıdır, dilin yazılışı isə ən yetərlik vəziyyətidir, onun obyektiv müstəqilliyi, müəllifdən asılı olmayaraq fəalliyətini təmin edir. Demək dilin yazılı halı, onun ən aktiv və oxunaqlı halıdır.
Rəvayət isə yazının ən insani boyudur. Yazı həm də bütünlüklə ictimai və tarixi zəmini ilə bağlı olaraq güc münasibətlərindən ibarətdir.
Müasir narratologiya, struktur hadisələr deyil, diqqətini ünsiyyət tərzinə verdiyinə görə, mədəniyyət təhlili yanaşması ilə rəvayəti mətn təhlili üçün istifadə edir, beləliklə postklassik narratologiya var olduqdan sonra, sadəcə bir narratologiya deyil, bir neçə çeşid narratologiyalar yaranıb, Məsələn feminist, postkolonial vs.
Derridanın dekonstruksiyasında saf kimlik çökür, fərd və cəmiyyət arasındakı sərhədlər yox olur, liberalizminsə özəl və ictimai sahələrini ayırd etmək daha mümkün olmur. Deməli dekonstruksiya siyasətdə də diqqəti marjinal diskurslara (söyləmlərə) yayındırır, yəni hakim dünya nizamına qarşı bütün hadisələri anlamaq çün zəmin yaradır. Saf kimliyin olmamasına inam, başqa kimliklərin silinməsinə mane və fərqlilikləri tanımağa səbəb olur.
Marjinallaşmış kimliklər isə güc münasibətlərində yer almaq üçün elmə əl atmalı və əlbəttə ki akademiya və elm sahəsində də nəzəriyyələşdirməlidirlər. Kimlikçi ictimai hərəkatların ən çox siyasi həyatdan akademik həyata keçirilmək məcburiyyəti var. Məsələn feminizimin onun özəl və siyasi sahəni bir-birinə bağlamaq üçün uzunmüddətli çalışmasıdır və beləcə qadın biliyinin yaradılmasına ən önəmli qaynaq qadınların həyat təcrübəsidir. Bu başqa marjinallaşmış kimliklər üçün də ola bilər. Yəni tam hakim kişi mərkəzli bilik və düşüncə tərzinə qarşı qadın biliyi diskursikdir. Poststruktur dönüşündə, təcrübə struktur olaraq formalaşır. Elə ki struktur zehniyyətə arxalanaraq; qadın subyektivi mətndə dirçəlir. Beləliklə qadınlıq subyektivi kişiliyə qarşı linqvistik və diskursikdir.
Feminist narratologiya sosial yerləşdirilmənin rəvayi yükünü vurğuladığından klassik narratologiyadan qopmaqda böyük rol oynayıb, strukturistlər universal rəvayət sistemini ortaya qoyurlarsa postsrtukturistlər fərqlilikləri diqqətə alırlar. Belə ki fərqli rəvayət sistemindən danışmaq olar. Eyni halda marjinallaşmış başqa kimliklər də mərkəzi rəvayət söyləntisinə qarşıdurmada və haşiyə subyektivi dirçəltmək üçün rəvayət mətnlərə sığınmalıdırlar. Kəsişmə ya intersectional nəzəriyyəsi əsasında bu marjinal kimliklər fərqliliklərini bəlləndirərək öz narratologiyalarını da yarada bilərlər.
Kimlikçi ictimai hərəkatlardə #meetoo kampaniyası da tam rəvayət əsasında, haşiyələnmiş subyektlərin söyləşmələrini diqqət mərkəzinə alıb, qadın hərəkatını daha da yeyinləşdirdi. Eyni təcrübə #Mənofarsi kampaniyasında haşiyləşdirilmiş etnikləri rəvayi empatisi ilə səfərbər etdi. Geniş bir səviyyədə postkolonial tədqiqlər qərb və şərq dünyasının iyerarxik vəziyyəti haqdadır ancaq İran kimi multietnik bir ölkədə bu iyerarxik vəziyyət qalib etnik mərkəzçiliyi ilə daxili koloniya əsasında da ola bilər. Beləcə postkolonial narratologiya, #Mənofarsi kimi campaniyalarda doğrula bilər.
Rəvayət güc sahiblərinin, şəxsiyyət formalaşdırmaq üçün əlindəki alətdirsə, azlıq qrupları üçün də özlərini ifadə etmək üçün istifadə edə biləcəkləri ən önəmli şeydir. Postkolonial narratologiya söylənmək gücü alınan insanı dilləndirib, gücləndirmək üçün çalışır. Edvard Səid rəvayəti tam diskursik bilir. O, mətni yazıçı-oxucu arasında şəxsi təmsil deyil güc münasibətlərinin təmsili bilir. Onun fikrincə yazıb-oxumaq mütləq neytral fəaliyyətdən ibərət deyil. Azlıq qrupların kimliyi həmişə güc sahiblərindən onlara verilir. Halbuki kolonize edilən çevrəsiz deyil, o öz təcrübələri – rəvayəti ilə orta bir boşluqda özünü tanıtdıra bilər.
Mərkəzi rəvayətin başında gələn özgün fərdiyyət; etnik, cinsiyyət ya cinsi orientasiyaya, yəni bir cəmiyyətə aid deyil, haşiyədəkilər isə onun gözündə bu özgün fərdiyyətdən məhrum formasız kütlədirlər. Haşiyə subyektivi ən çox avtobioqrafiyada dirçələ bilər, çünki rəvayət yaşantılar və təcrübələr üzərində qurulur. Üstün avtobioqrafiyadan gözləntimiz birinci şəxsin həyatını hermenevtik şəkildə yenidənqurmasıdır. Yığcam, uzun, iyerarxik, bütöv avtobioqrafiya formu, haşiyə rəvayətində dağınıq, paralel və müəyyən dövrlərə vurğulu şəkilə çevrilir, mövzu isə gündəlik fərdi sahədə, ictmai sahələri qabartmaqdır.
Avtobioqrafiya öz sahiblilik əsasına kişi eqosu üzərində formalaşıb, əlbəttə bu eqo hər zaman öz rəvayətini edə bilər. Buna baxmayaraq ki bu eqo da iyerarxik bir vəziyyətdən ibarətdir, haşiyə (cinsiyyət, etnik və s.) rəvayətini ortaya qoymaq bu iyerarxik vəziyyəti pozub, yeni eqolar ortaya çıxarır. Haşiyə avtobioqrafiyası ümumiyyətdə qalib avtobioqrafiyanın formu və içərisini öz subyektivini yaratmaq üçün pozmalıdır. Yeni alternativlər üçün ya qalib formu tamamilə silib və boşluqda yaradıcılıq etməliyik ya da qalib formun içindən və onunla diskursik müzakirə ilə dəyişik yaratmalıyıq. Bunu Gilles Deleuze’un bölgələşdirmək və bölgəsizləşdirmə qavramları ilə də anlamaq olar.
Qalib rəvayətə, ilk alternativ yəni qalib formu tamamilə silib, bütün rəvayi ənənələrin yoxluğunda yaratmaq, imkansızlaşdırılmış vəziyyətdə daha çətindir. Eyni halda qarşıdurmalar iti və razı salmaq qabiliyyəti də az olacaq halbuki qalib formu içdən, müzakirə ilə dəyişmək və onu özününkü etmək, yəni qalib rəvayəti elə müdafiəsizləşdirirsən ki özü əsas imkanlarını haşiyə rəvayət formunun yaranmasına zəmin edib və haşiyə subyektivini və bölgəsini yaratsın.
#Mənofarsi kampaniyasında rəvayət “qalib dili” öz diskursu və rəvayəti üçün səfərbər edib, onun əsas təməllərini öz içindən çökdürür. Rəvayətlər avtobioqrafiya kimi ancaq qısa, özəl təcrübəni qabardıb və başqa rəvayətlərlə bir addımla qalib rəvayəti həyat təcrübələrinin birləşimi ilə hədələyirdilər.
Feminist narratologiyada araya girən (müdaxiləçi) rəvayətçi nəzəriyyə başqa haşiyə rəvayətlərində də önəmli ola bilər necə ki #Mənofarsi kampaniyasında rəvayətçilər qalib rəvayətin, formu, dili və içərisini fərdi və ani yaradıcılıqları ilə cəmi bir hərəkata çevirib onun əsas diskursunu pozurlar.
Bu kampaniyadakı rəvayətlər sadəcə yaşantıları oxucuya transfer etmirlər. Eyni zamanda cəmi bir hədəf üçün o yaşantıları rəvayətlərində yenidən yaradıb, möhkəmləndirmək üçün çalışırlar. Postkolonial narratologiyasında haşiyədəki, fərqliliyinə görə, mərkəzin dik baxışlarının önündə utanc hissini yaşayır ancaq əzilməmək üçün bu baxışları qayıdıb mərkəzin üzünə dik baxmaqla cavablamalıdır yəni o utancı mərkəzə geri qaytarmaqla haşiyə subyektivini yaratmalıdır.
