İngiliscədən çevirən: İsmayıl Zeynallı
Qloballaşma insan hüquqları barəsində olan müzakirələrə təkan verdi. Bu hüquqlara hər kəsə sırf insan olduğu üçün bərabər şəkildə verilən güc, prestij və maddi qaynaqlar aiddir. Sürətlə dövr etməkdə olan kapital, təsvirlər, insanlar, əşyalar və ideologiyalar insan olmaq nə deməkdir və insanlara hansı hüquqlar verilmişdir suallarına müxtəlif yanaşmalar ortaya qoyurlar. İnsan hüquqları diskursunun uyğun olduğu məzmun isə tez-tez multikulturalizm olaraq təsvir olunur. multikulturalizm kültür baxımından səndən fərqli insanlarla əhatə olunmuş mühitdə daimi şəkildə yaşamaq və onarla tərif olunmaq üçün daha geniş cəmiyyətin fərqli qrupların inanc və ənənələrinə hörmət göstərib qəbul edənə qədər mübarizə etməkdir. Aydındır ki, qloballaşmış dünyanın hər bir yerində tapılan multikultural strukturlarda hüquqlar məsələsi qabarıq qalır və insan olmağın nə olması və insanlara hansı hüquqların verilməsi ilə bağlı müxtəlif kültür qavramaları mübahisələrin əsas fokusudur.
İnsan-hüquqlar Diskursu Sosial Ədalətin Qlobal Dili kimi
1948-ci ildəki BMT-in Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi və onun ardınca çox sayda sonrakı bəyannamələr son onilliklərdə insan hüquqları barəsində olan diskursların çoxalmasına təkan verdi. Misalçün, 1992-ci ildə Qadınlara Qarşı Ayrıseçkiliyin Ləğvi Komitəsi (The Committee for the Elimination of Discrimination Against Women – CEDAW) qadınlara qarşı olan zorakılığı qadınların insan hüquqlarının pozulması sayaraq onu gender ayrıseçkiliyinin bir növü olduğunu bəyan etdi. Bu bəyannamə 1993-cü ildə BMT Baş Məclisi tərəfindən qəbul edildi və 1995-ci ildə Çinin Pekin şəhərində keçirilən IV Ümumdünya Qadın Konfransında hüquqlar platformasının bir hissəsinə çevrildi. Antropoloq Sally Merrynin müşahidələrinə görə bu bəyannamə “dramatik şəkildə yeni hüquqların – dövlətin aktiv şəkildə pozduğu və onun qadınları müdafiə etməsində olan uğursuzluğundan asılı olan hüquqların nümayişi idi” və həmçinin “qadınlara qarşı zorakılığın insan hüquqları pozuntusunun ayrıca növü kimi şərhi ailə anlayışının hüququ incələmədən qorunmayan yeni tərifindən asılıdır”.
Hərçənd CEDAW mübahisəni qismən aydınlaşdıra bildi, digər insan hüquqlarına dair sənədlər bir çox yerli hakimiyyətlər tərəfindən mübahisəsiz imzalandı. İnsan hüquqları bəyannaməsinin imzalanması mövcud hakimiyyətləri bir-birinə bağlayır ki, onlar bəyannamədəki insan hüquqlarını poza biləcək yerli təcrübələr barəsində rəsmi ölçü götürsünlər. İnsan hüquqları diskursu bütün cəmiyyətlər üçün hər səviyyədə ortaq tədavüldür.
İnsan hüquqları diskursunun bütün dünyada geniş şəkildə qəbul edilməsi səbəbindən bəzi insanlar ortaya çıxmış “insan hüquqları kültürü” haqqında danışmağa başlamışdır. Bu məsələ artıq “sosial ədalətin önəmli qlobal dilinə” çevrilmişdi ( Merry 2001, 38 ). Jane Cowan, Marie Benedicte Dembour və Richard Wilson (2001) yazırdılar ki, “heç vaxt insan hüquqları barəsində duymayan ‘primitiv’ qəbilələri belə təsəvvür etməyin… ‘yerli’ olmağın mənası da insan hüquqları institutları ilə əlaqələr sayəsində dəyişmişdir” (5). Bu dəyişikliklərə görə antropoloqlar mütləq insan hüquqlarının fərqli məsələlərə mühüm təsiri haqda öz tədqiqatları zamanı qeyd götürməlidirlər.
“İnsan hüquqları” sayılan dəyərlər zamanla dəyişmişdir. Bunun tək səbəbi BMT kimi beynəlxalq qurumlar deyil, həm də bu məsələ üzrə dünyanın fərqli ölkələrində insan yaşayışını inkişaf etdirmək və insan hüquqları qorumaq üçün iş görən QHT-lərin sayca artımıdır. Merry (2001) dediyi kimi, bu dəyişikliklər “yeni hüquqi nizam yaratmışdır” və bu insan hüquqlarına dair yeni müzakirələr və təhqiq üçün yeni imkanlar yaratmışdır.
Əlavə olaraq “insan hüquqları kültürü”nün get-gedə bu və ya digər şəkildə “qloballaşma kültürü” kimi qəbul edilməsi antropoloji araşdırmaya uyğun ola biləcək bir mövzudur. Bu bizim də görəcəyimiz kimi insan hüquqları diskursunun bəsit olmamasından qaynaqlanır. Üzdə görünən odur ki, hər kəsin insan hüquqlarını müdafiə etmək problemsiz bir məsələdir. Kolonial istismarın dağıntılarından xəbərdar olan az sayda insan təlqin etmək istəyəcək ki, bu istismarın qurbanlarının hər ehtimalda qorunması lazım olan hüquqları belə yox idi. Hələ də insan hüquqları ilə bağlı fərqli mübahisələrə baxdığımızda bu anlayışın artıq sadə olmadığı görülür.
Cowan və həmkarları qeyd edirlər ki, iki əsas arqument insan hüquqları və kültür arasındakı əlaqələr barəsində olan danışıqları inkişaf etdirmişdir. Birincisinə görə insan hüquqları kültürə qarşıdır və bu ikisini barışdırmaq olmaz. İkincisi isə ümumdünyəvi insan hüququnun dəqiqliklə birinin kültür hüququ olduğu ideyasını əhatə edir. Biz növbə ilə hər birini nəzərə alacağıq.
Hüquqlar Kültürə Qarşı?
İnsan hüquqlarını kültürə qarşı qoyan arqumentlər “kültürlərin” homogen, sərhədli, dəyişməyən ideya və təcrübələr olması və hər cəmiyyətin üzvlərinin mütləq izləməli olduğu yalnız bir kültürə sahib olması fərziyələrinə dayanır. Kültürə belə baxış kültür antropoloqları tərəfindən ciddi şəkildə tənqid edilmişdir. Ancaq kültürə belə baxış insan hüquqları anlaşmazlıqlarında çox diri qalmışdır, çünki insanların kültürün qaydalarını izləməkdən ayrı seçimləri olmasa, insan hüquqlarını pozduğu söylənilən qanunlara beynəlxalq müdaxilənin özü belə insan hüquqlarının pozulması kimi görünəcək. Kənardakılar bu harmoniyalı olması ehtimal olunan həyatı pozacaqlar və bu cür həyat tərzinə sahib olanları özlərinin xüsusi kültürəl qavraması ilə hüquqları müşahidə etmələrinə maneə olacaqlar. Xülasə, belə sonlandırılır ki, kültürlər kənardakı müdaxilələrdən mütləq və toxunulmaz qorunmadan yararlanmalıdırlar. Bu qadınlara qarşı şiddəti qadınların insan hüquqlarının pozulması kimi dəyərləndirən CEDAW bəyannaməsini imzalanmaqdan imtina edən bəzi milli hökümətlərin misalında qəbul edilmiş bir mövqedir. “Bir çox dövlətlər insan hüquqlarının bu anlayışına kültürəl və dini zəminlərlə qarşı çıxmışdılar və müqaviləni ratifikasiya (təsdiq) etməkdən imtina etmişdilər”. Buna baxmayaraq, 2009-cu ilə qədər CEDAW bəyannaməsini 186 ölkə ratifikasiya etmişdir.
Bəzən qeyri-Qərbli millət-dövlətlərin nümayəndələri hüquqlar barədə olan söhbətləri fikirlərin arzuolunmaz və kolonial yeridilməsi kimi rahatca rədd edirlər. Bu fikirləri ümumdünyəvi olmamaqdan əlavə etnikmərkəzli Avropa düşüncəsi sayırlar. Ancaq insan hüquqları diskursunun belə inkarı yaxından araşdırılmalıdır. Qadınların zorakılıqdan müdafiəsi hüququ məsələsində misalçün, Merry qeyd edir ki, qadınlara qarşı zorakılığın bəzi növlərinin kültürəl olaraq uyğun görülməsinə baxmayaraq, hətta bəzi cəmiyyətlərdə eyni dərəcədə kültürəl dəstəyi almayan bir çox zorakılıqların da qadına qarşı edilməsinə rast gəlinir. Məsəla, qadın sünnəti kimi ənənələr keçmişdə bəzi vəziyyətlərdə uyğun kültürəl fəaliyyət kimi əsaslandırıla bilərdi, ancaq indi bu sual doğurur və bunun ənənəvi olduğu bəzi cəmiyyətlərdə qeyri-qanuni hesab edilmişdir. Bu onu göstərir ki, “kültürəl dəyərlər” insanların istənilən cəmiyyətdə etdikləri hər bir şey üçün məsul sayıla bilməz və eyni cəmiyyətin üzvləri bu məsələlərdə razılaşmaya bilər və bəzən isə fikirlərini dəyişərlər.
Son onilliklərdə insan hüquqları barədə söhbətlər yerli kültürəl müzakirələrə qarışmışdır. Buna görə də artıq antropoloqlar anlayışda onun insanlar tərəfindən nə mənaya gəldiyini öz yerli məzmunlarında anlamağa çalışarkən yaranan dəyişiklikləri kəşf edərkən təəccüblənmirlər. İnsanları kültür və hüquqlar arasında seçim etməyə məcbur etmək qloballaşan multikultural dünyada işlək görünmür. Cowan və həmkarları bu məsələlər bağlı olan antropoloji işində hüquqlar-kültür debatının kültürəl fərqləri şişirtdiyi qənaətinə gəlirlər. Bugünkü bir çox kültürəl antropoloqlar kimi onlar da “kültürün yaradıcı yerdəyişmə və yarışma olaraq görülməsinin daha açıqlayıcı olmasını” müəyyən edirlər. Kültürə belə baxış bəzi insan hüquqları və bəzi kültürəl dəyərlərin müdafiələrində olan əlaqəni tapmağı mümkün edir.
Son olaraq hökümətlərin müəyyən səbəblərdən öz vətəndaşlarına bəzi hüquqları verməyərkən kültürün bəzən günah keçisi kimi maskalanmada istifadə edilməsi də araşdırılmalıdı. Hökümətin vətəndaşları bu hüquqlardan məhrum etmə səbəblərinin kültürlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Cowan və həmkarları Sinqapur və İndoneziya kimi “Asiya dəyərləri”nin ən sağlam müdafiəçisi olan ölkələrin Qərb sənayə kapitalizmini də xoş qarşılamasını müşahidə etmişdilər. İnsan hüquqları diskursunu “Asiya dəyərləri”nə zidd bir şey kimi inkar etmək ən azından “qərbləşməyə tutarsız münasibəti” göstərəcək. Bu da öz növbəsində “Asiya dəyərləri”nin “suverenliyi möhkəmləndirmək, daxili basqılara beynəlxalq qınaqlara və siyasi fikir ayrılığına qarşı müqavimət göstərmək” məqsədilə tərtib edilən siyasi taktika olması şübhələrini bəsləyir.
Bu yazını da oxu: Antropologiya nədir?
Kültür Hüquqları
Kültür və hüquqlar arasında əlaqə barədə ikinci məşhur arqument tamam fərqli əsaslardan başlayır. Bu baxış ümumdünyəvi “insan hüquqları”nı yad və “kültürlər”ə qarşı görmür. Əvəzində deyir ki, bütün insanların özlərinə məxsus kültürləri qorumaq hüquqları var. Kültür hüquqları bir çox insan hüquqları sənədlərində açıq-aşkar verilmişdir.
Bu arqumentin maraqlı tərəfi odur ki, ümumdünyəvi insan hüquqları kimi şeylərin hər şeyə baxmayaraq mövcudluğunu qəbul edir. İnsan hüquqları siyahısı sadəcə olaraq hərənin kültür hüquqlarını əlavə etməsi üçün düzəldilmişdir. Bu öz gücünü kültürəl müxtəlifliyin təbii olaraq dəyərliliyi və insanların öz kültürlərini xarici təsirdən kənar izləyə bilməli olduqları fikirlərindən alır. Ancaq bu insanların öz kültürlərinin sərhədlərindən azad olmadan insan hüquqlarından faydalana bilməyəcəkləri barədə ümumi anlayışı da qabardır. Beləliklə, kültür hüququ göstərir ki, kültür və hüquqlar qloballaşmanın təsiri ilə dəyişir və yarışır.
Kültür hüquqlarının müdafiəsi üçün olan mübarizədə bir məsələ insan hüquqlarına istənilən iddia tərəfindən paylaşılır. Bu müdafiəyə əmin olmaq üçün lazım olan hüquqi mexanizmlərlə qayğılanır. BMT İnsan Hüquqları Bəyannaməsi kimi bir çox beynəlxalq sənədlərdən gözlənti bu idi ki, insanlar artıq kompensasiya(əvəz) üçün insan hüquqları pozuntuları iddialarını beynəlxalq forumlara gətirməkdə müstəqil olacaqlar. Ancaq əslində məsələ bu deyil. İnsan hüquqları aktivistlərinin aşkar etdiyinə görə bu hüquqlar qanuni olaraq fərdi hüquqlar kimi şərh olunur, qrup hüquqları kimi deyil. Bu o deməkdir ki, insanlar vətəndaşları olduqları millət-dövlətlərin hökümətlərindən beynəlxalq sənədlərdə müdafiə edilən insan hüquqlarını tanımağı və həyata keçirməyi tələb etməlidirlər. BMT kimi beynəlxalq institutlar isə ayrı-ayrı millət-dövlətlərin suverenliyi meydan oxumaq iqtidarında deyil.
Kültür hüquqları daxil olmaqla bütün insan hüquqlarının müdafiəsi milli hökümətlərin siyasətlərindən asılıdır. Bəzi aktivistlər bunun insan hüquqları diskursunda ciddi bir ziddiyət kimi təsirliliyi sarsıdacağını düşünürlər. Talal Asad deyirdi ki, Malkom X 1960-cı illərdə insanlar hüquqları pozuntusuna görə kompensasiya istəyən Afrika mənşəli amerikalıların birbaşa BMT-ə getmələrini və öz məsələlərini ABŞ hökümətinə qarşı qaldırmalı olduqlarına qeyd etmişdi: “Əgər sən sivil hüquqlar mübarizəsini insan hüquqları səviyyəsinə qaldıra bilsən, bu ölkədəki qaradərili insanın məsələsini BMT-də dövlətlərin qarşısına çıxara bilərsən”.
Əslində bu sistemin işləməsi üçün nəzərdə tutulan yol deyildi. Asad bizə xatırladır:
Ümumdünyəvi İnsan Hüquqları Bəyannaməsi “özünəməxsus ləyaqət” və “insan ailəsinin bütün üzlərinin bərabər və azad hüquqları” iddiaları ilə başlayır və daha sonra qəfildən dövlətə yönəlir. Bununla hüquq daşıyıcısı insanın ümumdünyəvi xarakterini dövlətin məsuliyyəti etmək faktı dolayı olaraq qəbul edilir.
Bu hüquqi kainatda, Afrika mənşəli amerikalılar (və başqa millət-dövlətlərdəki oxşar vəziyyətdə olan qruplar) anormal bir mövqe tuturlar; “onlar nə milli hüquqların, nə də insan hüquqlarının daşıyıcısıdırlar”. Afrika mənşəli amerikalıların insan hüquqlarının tanınması Amerika hökümətini bu hüquqları tanımağa inandırmaq asılı idi. ABŞ öz inandırma gücünü dəyişikliklər üçün istifadə edə bilərdi, ancaq onun BMT və hansısa milli hökümət üzərində güzəştə getməsi üçün istifadə edəcəyi zorakı gücü yox idi.
Asad qeyd edir ki, Marthin Luther King fərqli taktika seçdi. O dini peyğəmbəranə və amerikan liberal diskursdan arqumentlər çıxarırdı. Onun hərəkatı “Amerikan ictimai fikrini dəyişiklik üçün səfərbər etmək” məqsədini güdürdü və BMT-in Ümumdünyəvi İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin önə çəkdiyi əmək bölgüsü ilə uyğunluq təşkil edən proqressiv sosial dəyişiklikdə effektiv ola bildi. Qloballaşan dünyada insan hüquqları əməyinin bölgüsü – beynəlxalq qurumlar təklif, millət-dövlətlər icra edir – mübahisə edilir. Misalçün, sərhədlərarası (transborder) vətəndaşlıq özlərinin status və tələblərinin legitim şəkildə ahəng təşkil etdiyi forumdan məhrumdur. Kültür hüquqları hərəkatı son illərdə bu anormallığı qabartmaqda və millət-dövlətlərin vətəndaşlarına uyğun hüquqları müəyyən etmək haqqının azaldılmasında uğurlu olmuşdur. Haqq-yoxsa-kültür məsələsindəki arqument kimi, bununla belə, kültür-haqqı arqumenti “mürtəce proyekti proqressiv bir proyekt kimi legitimləşdirməyi tələb etmək kimi ola bilər… görünür ki, kültür məsələsi bir çox formada haqqla əlaqəli şəkildə ortaya qoyula bilər”.
Antroplogiyanın qarışması antropoloqlara kültür və hüquqlar debatlarına yanaşma yolları ilə yeni bir qatqı vermək imkanı yaratdı. Bu antropoloji qatqılar iki cür görülə bilər. Birincisi antropoloqlar insan hüquqları diskursunun özünün bir kültür olaraq görülə bilməsi yollarına müraciət etdilər. İkincisi onların “kültür” anlayışının özü ilə olan mübarizələri bu anlayışın insan hüquqları müzakirələrində səfərbər edilməsi yollarını tənqid etməyə icazə verdi.
Hüquqlar Kültürün Tərkib Hissəsidirmi?
Antropoloji yanaşmalar son illərdə ortaya çıxan insan hüquqları kültürünü araşdırmaq üçün çox uyğundur. Ənənəvi olaraq antropoloqlar tərəfindən araşdırılan kültürlərdə olduğu kimi insan hüquqları kültürü də insan, onun ehtiyacları, onun hansısa fəaliyyəti göstərmək bacarığı haqqında olan fikirlərə dayanır. Bura həmçinin insanlar arasında legitim olan və olmayan sosial əlaqə növləri də aiddir. İnsan hüquqları diskursunda bütün “legitimlik” barədə olan suallar qanunların oynadığı əsas rola diqqət çəkir. Bura həm qanunlarda insan hüquqlarının ifadəsi yolları, həm də bu hüquqları qoruma vasitələri aiddir. Cowan və həmkarları əvvəllər qanun sistemlərini kültürəl sistem kimi analiz edən antropoloji araşdırma etmişdilər.
Digər önəmli qaynaq antropoloqlar Clifford Geertz, Laura Nader,Lawrence Rose və antropoloq olmayan Boaventure de Sousa Santos “qanun və kültür” çərçivəsini yaratmışdırlar. Bu çərçivədə “qanun dünyagörüşü və ya strukturlaşdırılmış diskurs kimi qəbul edilmişdir… Faktlar… sübut qanunları, hüquqi konvensiyalar və hüquqi iştirakçıların nitqlərindən sosial inşadır”. “İnsan hüquqları kültürünə” qloballaşan dünyanın yeni kültürü kimi baxan analitiklər qeyd edirlər ki, insan hüquqları dünyagörüşününun əsas xüsusiyyətləri onun Qərb sekulyar diskurslarından qaynaqlandığını göstərir. Beləliklə, o fərdlərin hüquqlarına fokuslanır, insan əzablarını yüngülləşdirməyin yolunu etik yox, texniki yollarda görür və hüquqları vəzifələr və ehtiyaclardan daha çox vurğulayır.
Bu arada əksər antropoloqlar, çox güman ki, antropologiyanın “insan hüquqlarının kültürü” açıqlaya biləcəyi ilə razılaşacaqlar. Kültürün açıq, heterogen və elastik olaraq qavranılması insan hüquqlarının necə işləməsini anlamağımızda təsirli ola bilər.
Hüquqlar Barəsində Düşünməyə Kültür Necə Kömək Edə Bilər?
Kültür qavramını insan hüquqları proseslərini analiz etmək üçün bir vasitə olaraq istifadə etmək “sosial həyatın fərqli sahələrində mənalar və ənənələr arasında olan ülgü və əlaqələri” axtarmaqdır. Bunlar insan hüquqları kültürünün xarakterləridir (Cowan et al. 2001, 13).
İnsan hüquqları leqal sənədlərdə ifadə və məhkəmələrdə qanuniləşdiyindən insan hüquqları kültüründəki ən vacib nümunələrdən biri onların qanunlarla uyğunluq təşkil edəcəkləri formaya salınmalarıdır. İnsan hüquqlarının pozulduğunu düşünən qruplar və fərdlər bir qayda olaraq öz məsələlərini məhkəmədə qaldırırlar. Ancaq bu o deməkdir ki, məhkəmələrin onları ciddi qəbul etmələri üçün qanunların necə işlədiyini qavramalıdırlar. Bu qavramanın əsas xüsusiyyəti qanunun fikir verdiyi və rədd etdiyi əsas iddialardan real şəkildə xəbərdar olmaqdır.
