Mona Heydərinin vəhşicəsinə qeyrət və namus üstündə uşaq ikən başının kəsildiyi günlərin şokunu keçirərkən müəllifi Ramin Cahangirzadə, rejissoru Həsən Şeyxzadə olan “Səsimi aldı, apardı Ay-Sara” adlı teatr tamaşası səhnəyə qoyulacaq.
Azərbaycanın şifahi xalq ədəbiyyatına aid olan “Saray” hekayəsi faciəli sevgi hekayəsinə çevrilsə də, əslində bu hekayə xanlıq-rəiyyət dövründə qadınlara qarşı olan güc münasibətlərinin hekayəsidir. Qadın patriarxal bir sistemdə həmişə namus və mülkdür. Nə sevilməyə haqqı, nə sevişməyə iradəsi, nə də cinsi münasibətlərində fəaliyyəti var.
“Saray” hekayəsi isə feodalizm dövründə kənd həyatında yaşanan minlərlə azərbaycanlı qadının hekayəsidir. Qız qaçırma ənənəsi olan bir mədəniyyətdə bu xanlar və bəylər üçün gizlincə sevdiyi qızı qaçırmaq deyil, açıq-aşkar zorakılıqla hər xoşuna gəldiyi qadına əl atmaqdır.
Patriarxal münasibətlərdə qadın ilk olaraq ailə kişilərinin (ata, qardaş, ər) mülkü və sonra tayfanın, ən başda isə xanların və bəylərin müsadirə etməyə haqqı olduqları mal-əmtəə imiş. Qadının şəxsi istəyi bir yana, həmin münasibətlərin qaydalarına görə onun evli olub-olmadığı belə vacib deyilmiş və xan istəyərmişsə evli bir rəiyyət qadınını da alıb qaçırarmış. Belə bənzər hekayələri nənələrimizdən çox eşitmişik.
Nə isə. Sarayı qalarğı edən belə bir zorakılığa üsyan etməsi və təslim olmamasıdır.
O, öz canına qıymaqla aşıq ədəbiyyatımızın faciəsinə çevrildi. Əlbəttə bəzən bunu Xançoban baxışıyla rəvayət etsələr də, o qadın üsyanının izi hətta patriarxal bir aşıq ədəbiyyatından da silinmədi.
“Səsimi aldı, apardı Ay-Sara” tamaşası bu əfsanəvi üsyanı yenidən rəvayət edir.
Simvolik bir baxışla Sarayın özünü sulara atması, öz sevgisi, istəyi üçün mübarizəsi, təslim olmaması və qətiyyətini qoruması gözəl təsvir edilib.
Əslində qadın və su “Saray” hekayəsində bir-birinə sıx bağlı olaraq göstərilib. Çay qadın iradəsinin təzahürü olmaqla yanaşı, “ey dəli dalğalı axar çay, yalvarıram, al məni bu qara yelin əlindən, çalxalanıb, çalxalanan əllərini uzat, tut, bas məni bağrına” misraları onun əbədiyyətinə də səbəb olub. Belə ki, çay özü də bütünlüklə qadına qovuşub, sonra qadın olaraq yenidən həyatımıza qayıdır.
“Məni bağrına basan çay, hər gün səhəngimə dolan, hər gün üz-gözümü ay işığıyla bəzəyən, hər gün mənim qəmimdən torpağın yanağına süzülən çay, özümü səndə gördüm, gözüm səndə axdı, dalğalarında saçlarımı hördüm, səsimi səsinə süzdüm, süzüldüm”
Qadın təbiətin bir hissəsi kimi mərkəzi siyasətlərə görə Azərbaycan cəmiyyətində aşağı mövqeyinə görə daha çox təzyiqə uğrayır.
Quraqlıq, Urmu gölü ilə birgə bir çox çayların quruması və su problemi kənd həyatında Azərbaycan qadınına da çətinlik yaradıb. Bölgədəki ekoloji problemlər onu ictimai-iqtisadi mövqeyi ilə bağlı tam sıxıntıya salıb və həyatına təsir edib. Belə ki, ilk dəfə kənd qadınlarının (məs: Meşkinin kəndlərində) su ilə bağlı birlikdə hərəkətə keçmələri də dəfələrlə baş verib.
“Saray” hekayəsini yeni həyatımıza qaytaran və onu yenidən indiki ictimai münasibətlərimizin tarixi yaddaşı olaraq dilləndirən bu tamaşa hələ də qadının zülmə qarşı dirənişi, güc quruluşlarında əzilməsini vurğulayır.
“Susdu, susdun, saraldın, soldun. Süzüldün sözlərimdən. Sıza-sıza sətirlənib, sarmaşıqlandın. Sən səsimə süzülərkən, sındın, səpələndin, sıldırımlara. Saralandın sarayçıların sarsıdıcı səsindən, susmadın, sarsıtmadı səni səslər, saralmadın”
Beləliklə mübarizə üçün, cinsi münasibətlərdə özünü aşağı mövqedən, mal-əmtəə olmaqdan qurtarmaq üçün əlbəttə “sabah sular, daş ürəkli su pərisi doğmalıdırlar.”
