Azərbaycan Milli Hökuməti 1945-ci ilin noyabr ayından 1946-cı ilə qədər Cənubi Azərbaycanda mövcud olmuş hökümətdir. [1]
1945-ci ilin yayında ictimai-siyasi proseslər milli bir təşkilatın yaranması üçün əlverişli idi. S.C.Pişəvəri ilə Ə.Şəbüstəri arasında gedən danışıq və yazışmalar nəticəsində Pişəvəri “Ajir” qəzetini buraxaraq Tehrandan Təbrizə gəldi. 1945-ci il sentyabr ayının 3-də Təbrizdə 77 nəfərdən ibarət bir qrup tərəfindən Azərbaycanda müstəqil siyasi partiya – ADP-nin (Azərbaycan Demokrat Partiyasının (Firqəsinin)) yarandığını, onun məqsəd və vəzifələrini elan edən müraciətnamə yayıldı. Əsas vəzifələrdən biri kimi Azərbaycan xalqına daxili azadlıq və muxtariyyət verilməsi, məktəblərdə dərslərin Azərbaycan və fars dilində aparılması tələbi irəli sürüldü. Azərbaycan bölgəsindəki bütün şəhərlərin divarlarına partiyanın qurulması haqqında Azərbaycan dilində yazılmış elanlar asılmışdı. Elanların birində belə yazılırdı:
“Tarixdə müstəqillik müdafiəçisi olaraq tanınan Azərbaycan artıq Tehran hökumətinin təzyiqi və zülmü altında qala bilməz. Azərbaycan xalqının özəl bir ana dili vardır, məktəblərdə və idarələrdə bu dili işlətmək lazımdır. Azərbaycan sənayeləşdirilməli və vətənimizin zənginlikləri ona aid olmalıdır”. [2]
1945-ci il oktyabrın 2-dən 4-dək Təbrizdə ADP-nin I qurultayı keçirildi. ADP-nin qurultayda qəbul edilmiş proqramında milli məsələ barədə deyilirdi:
İran məmləkəti daxilində yaşayan hər bir millətin muxtariyyəti və öz müqəddəratını təyin etmək hüququ əyalət və vilayət əncümənləri vasitəsilə təmin edilməlidir.
İranın mərkəzi hakimiyyəti nümayəndələrinin vilayət əncümənlərinin tanınmayacağını elan etməsi və Cənubi Azərbaycana qoşun yeritməyə başlamasından sonra Cənubi Azərbaycanda əhali silahlanmağa başladı. Təbrizdə keçiriləcək Azərbaycan Xalq Konqresinə seçkilərə hazırlıqların getdiyi zaman, 1945-ci ilin noyabr ayının 17-də İran ordusunun I dəstəsi, 18-də isə II dəstəsi Tehrandan Qəzvinə doğru hərəkətə başladı. 17 və 18 noyabrdakı toqquşmalardan və SSRİ-in İrana təzyiqlərindən sonra İran geri addım atmağa məcbur oldu. [3]
20-21 nоyabrda Təbrizdə çağırılmalı оlan Azərbaycan Хalq Kоnqrеsinə nümayəndələrin sеçilməsi də sürətləndirilmişdi. Хalq Kоnqrеsi özünü Qurucular Məclisi еlan еtmiş, о da Milli Hеyət üzvlərini sеçmişdi. Azərbaycan Milli Məclisi sеçilənə qədər bu hеyət Qurucular Məclisinin qərarlarını icra еtməli idi. Qurucular Məclisinin qəbul еtdiyi, İran şahı Məmmədrza Pəhləviyə, Məclis Başqanı Tabatabaiyə və Baş Nazir İbrahim Həkimiyə göndərilən bəyannamədə İran dövləti daхilində milli muхtariyyət vеrilməsi tələb оlunmuşdu. Bеləliklə, 12 dеkabr 1945- ci ildə məclisin açıldığı gün Azərbaycan muхtariyyəti qurulmuşdu. Məclis rəhbərlik vəzifəsini Pişəvəriyə tapşırmışdı.
Azərbaycan Milli Hökuməti bir çox sahələrdə yenidənqurma işləri ilə məşğul olmuşdur. Lakin, bu yazımızda indi də Cənubi Azərbaycanda aktual olan məsələdən – Azərbaycan dilindən (Türk dili) bəhs ediləcək.
Onu qeyd etmək lazımdır ki, bu dövrdə Azərbaycan Milli Hökuməti dövlət dilini Türk dili yox, Azərbaycan dili adlandırmışdır. 21 Azər hərəkatının araşdırmaçısı olan Miyanəli Əlirzaya görə, bu cür adlandırmanın səbəbi Sovetlərin təsiri olmuşdur. Çünki XX əsrin 30-cu illərinin ortalarından etibarən Şimali Azərbaycanda dövlət dili Azərbaycan dili adlandırılmışdı. SSRİ-in yardımı ilə yaradılmış Azərbaycan Milli Hökumətində dövlət dilinin Türk dili adlandırılması SSRİ-ni qıcıqlandıra bilərdi. S.C. Pişəvəri isə buna görə “problem” yaşamaq istəmirdi. [4] Buna baxmayaraq, aşağıda verdiyimiz Təbriz mitinqi zamanı çıxışında və AMH-in yaradılmasından əvvəlki dövrə aid mətbuatdakı yazılarında S.C. Pişəvəri “Türk dili” ifadəsindən istifadə etmişdir. [5] [6]
Azərbaycan Milli Hökumətinin 6 yanvar 1946-cı il tarixli iclasında “Dil haqqında Azərbaycan Milli hökumətinin qərarı” ilə Azərbaycan dili rəsmi dövlət dili elan olundu. [7]
On maddədən ibarət bu qərara görə, Azərbaycan dili Cənubi Azərbaycanda rəsmi dövlət dili elan olunurdu. Bütün dövlət orqanları və idarələrdə yazışmalar, məktəblərdə tədris, nəşriyyat işləri Azərbaycan dilində aparılmalı idi. Azərbaycanlı olmayanlara Azərbaycan dilini öyrənib, əməli fəaliyyətdə ondan istifadə etmək üçün şərait yaradılır və dövlət dilini öyrənmək üçün möhlət qoyulurdu. Cənubi Azərbaycanda olan azlıqlara öz dillərindən tədris və digər sahələrdə sərbəst istifadə etmək hüququ verilirdi. Bununla birlikdə, dövlət dilinin öyrənilməsi vətəndaşlıq borcu kimi onlara həvalə edilirdi.
Azərbaycan Milli Hökumətinin Azərbaycan dilini rəsmi dövlət dili elan etməsi, məktəblərdə tədrisin, dövlət idarələrində danışıq və yazışmaların ancaq bu dildə aparılması dövlətin rəsmi göstərişi ilə Maarif Nazirliyinin 1№-li əmri ilə (1946 yanvar) həyata keçirilmişdi. S.C.Pişəvəri ana dilinin məktəb və tədris müəssisələrində işlədilməsinə, bu sahədə mövcud çətinliklərin tez aradan aparılmasına xüsusi diqqət ayırmışdı. Bu cəhətdən S.C.Pişəvərinin Maarif Nazirliynə ünvanladığı 1946-cı il 19 dekabr (1324-cü il 28 Azər) tarixli 28\465 №-li sərəncamında aşağıdakı qeyd olunur:
- Bütün milli və dövlət məktəblərində təlim və tərbiyənin Azərbaycan dilində aparılması üçün hazırlıq işləri görülsün;
- Maarif Nazirliyinin tərkibində “dərs kitabları hazırlayan şöbə” yaradılsın;
- Alimlər, təcrübəli müəllim və məktəb müdirləri hazırlıq işinə cəlb edilsin;
- Azərbaycan dilində çap olunacaq dərsliklər nəzarət komissiyasının rəhbərliyi ilə hazırlansın və bu haqda Maarif Nazirliyi məlumatlandırılsın;
- Əlifbadan əlavə, ədəbiyyat, tarix, riyaziyyat, fizika, coğrafiya və s. fənlər üzrə kitablar hazırlanıb çapa verilsin;
- Dərsliklər hazırlayan şöbənin rəyasət heyətinə təcrübəli, məlumatlı və savadlı şəxslər cəlb edilsin;
- Dərsliklər hazırlayan şöbə 5 gün ərzində xərclənəcək pul və vəsaitin miqdarını müəyyənləşdirsin;
- Dərslikləri hazırlayan şöbə bir aydan gec olmayaraq 1-4 siniflər üçün Azərbaycan dilində dərsliklər hazırlayıb, çap etdirsin;
- Bütün milli və dövlət məktəb rəhbərlərinə göstəriş verilsin ki, Azərbaycan dilində dərsliklər hazırlanana qədər mövcud dərsliklərdən istifadə etməklə tədrisi ana dilində aparsınlar.
Həmin dövrdə 7 cilddən ibarət “Ana dili” adlı metodik dərs vəsaiti hazırlandı ki, sonrakı dövrlərdə də gizli şəkildə olsa da, bu vəsaitdən Azərbaycan dilini öyrənmək üçün istifadə edilirdi.
“Dil haqqında Azərbaycan Milli hökumətinin qərarı”nın qəbulu ilə eyni gündə, yəni 1946-cı il yanvarın 6-da Azərbaycan Milli Hökuməti Təbrizdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin təşkil olunması haqqında qərar qəbul etdi. 1946-cı ilin iyununda Təbrizdə ilk milli universitet açıldı. İlk vaxtlar universitetin üç fakültəsi olmuşdu: tibb, kənd təsərrüfatı və pedaqogika fakültələri. Pedaqogika fakültəsində tarix, dil, ədəbiyyat, fəlsəfə, hüquq, fizika, riyaziyyat və biologiya ixtisasları tədris olunurdu. Təbriz Universitetində mühazirələr Azərbaycan dilində aparılırdı. [8]
Azərbaycan Milli Hökuməti üçün Azərbaycan dilinin əhəmiyyətini anlamaqdan ötrü Seyid Cəfər Pişəvərinin bu çıxışını qeyd etmək mütləqdir:
“Ruznaməmiz artıq türkçəyə əhəmiyyət verəcəkdir. Dilimiz düşmənlərin boş iddiasına baxmayaraq, çox geniş və ğəni (zəngin) bir dildir. Onun rişəsi (kökü) xalqımızın qanında və ürəyində, ona ana südü ilə əmib vətənimizin ruhnəvaz (ruhu oxşayan) havası ilə tənəffüs etmiş, ona tovhin (təhqir) edənlər, onu təhmiri (çirkin) və məsnoi (süni) göstərmək istəyənlər bizim həqiqi düşmənlərimizdir. Çox xain və əcnəbi ünsürlər qərinlər (qərinələrlə) ilə bu dili ortadan qaldırmağa çalışmışdılar. Onun tərəqqisinə və yaşamasın maneə olmaq məqsədilə, məxsusən ən qəddar azadlıq düşməni olan Rza xan dövləti var qüvvəsini sərf etmişdir. Bununla belə, o sarsılmaz və möhkəm bir halda xalqın içərisində baqi (daimi) qalıb, öz məqamını saxlamışdır. Bu vasitə ilə mədəni və mütərəqqi bir dil olduğunu isbata yetirmişdir. Türkçə deyimi bir dil deyildir. Onun böyük xalq və geniş camaat qüvvəsi kimi arxası vardır. Dilimiz xalqın yaratdığı dastanlar, zərbi-məsəllər, hekayələr və nağıllar ilə dünyanın ən böyük dilləri ilə rəqabət edə bilər. Şairlərimiz, ədiblərimiz bu dil vasitəsilə ehsas (hislərini) saatlarını və öz hünər və sənətlərini vücuda gətirib xalqın nəzərini cəlb edə bilərlər. Bizim vəzifəmiz onu genişləndirmək, onu müasir hala salmaq, onun gözəlliklərini, incəliklərini, hiss və anıtını toz-torpaqdan çıxarıb təmiz və ali zərf içərisində xalqa təqdim etməkdən ibarətdir. Türkcə o qədər qüvvətli və onun sərf ilə nəhf (incələmək, araşdırmaq) qaydaları o qədər təbiidir ki, hətta onun içinə varid edilmiş (əlavə edilmiş) fars və ərəb kəlimələri ixrac edilsə belə onunla böyük fikirləri, ali məqsədləri yazıb, şərh etmək mümkündür. Biz xalqın istedadını nəzərdə tutub, bu işi nahegahana (ani) bir sürətdə görmək ehtiyacı hiss etmirik. Əqidəmizə görə yazı gərək xalqın danışdığı və anladığı bir şivədə idamə tapsın (davam etsin). Məqsədimiz ədəbi müsabiqə deyil, xalqı başa salmaq, ona həqiqəti aşkar bir şəkildə göstərməkdir. O cəhətdən biz xalq tərəfindən qəbul edilib, istimal olunan (işlədilən) ərəb və fars kəlimələrini müvəqqəti olsa belə saxlamaq lüzumunu inkar etmirik, lakin onlara dilimizin qaydalarını tətbiq edib, ahənginə uyğun bir hala gətirməliyik. Dünyada bir dil tapılmaz ki, o tamamilə müstəqil olsun və qonşu dillərin təsirinə düşməsin. Bizim türkçəmiz də Azərbaycanın tarixi və coğrafi mövqeyinə görə əcnəbi dillərin təsirindən kənarda qalmamışdır. İstər-istəməz bir çox əcnəbi kəlimələr xalqımızın ağzına düşmüş və getdikcə milliləşdirilmişdir. Biz dilin təkamülünü nəzərdə tutub o kəlimələrdən istifadə etməyi lazım bilirik, lakin bundan sui-istifadə edib dil və yazını qəlizləşdirmək, vəhşi və mənası anlaşılmaz kəlimələr ilə hisaba qatmağa ciddən müxalifət etməliyik. Azərbaycan yazıçıları qəbul etdikləri bir çətin və ağır vəzifəni iman və əqidə ilə ifadə etməklə dilimizin gözəlliyini və onun tərəqqi və təkamülünü təmin edəcəklərinə bizim ciddi imanımız vardır.”
Pişəvəri və Mərkəzi hökumətin təmsilçisi Müzəffər Firuz arasında keçirilən uzun görüşlərin nəticəsində iyunun 13-də saziş imzalanmışdı. Pişəvəri hökuməti 15 maddəlik bu sazişlə dil sahəsindəki tələblərindən bəzilərini 12-ci və 13-cü maddələrdə təsbit etdirə bilmişdi. 12-ci maddədə bölgənin rəsmi dili olaraq fars və Azərbaycan dilləri qəbul edilmiş, ibtidai və orta məktəblərdə iki dilin tədris olunması nəzərdə tutulmuşdu.
Beynəlxalq aləmin (başda ABŞ və Böyük Britaniya olmaqla) təzyiqindən sonra 1946-cı il aprelin 4-də Moskvada SSRİ və İran hökumətləri qalan qoşunların da çıxarılması haqqında razılığa gəldilər. Həmin tarixdə (4 aprel 1946-cı il) Tehran şəhərində imzalanmış Sovet-İran sazişinin 3-cü maddəsində deyilirdi:
“Azərbaycan (Cənubi Azərbaycan nəzərdə tutulur) məsələsi İranın daxili işi olduğundan mövcud qanunlara görə hökumətlə Azərbaycan əhalisi arasında və Azərbaycan xalqına xeyirxah münasibət ruhunda islahat keçirməyin dinc yolu tapılacaqdır.”
İran müqavilənin imzalanmasından 6 ay keçdikdən sonra və SSRİ-in AHM-i tamamilə məhv etmək üçün hücuma keçdi.
1946-cı ilin dekabr ayının 13-də ABŞ və Böyük Britaniya tərəfindən dəstəklənən İran ordusu Təbrizə daxil oldu. [9] Beləcə, bir il mövcud olmuş Azərbaycan Milli Höküməti zor gücünə süqut etdi. [10] Ən azı 500 nəfər Azərbaycan Demokrat Partiya üzvü öldürüldü və yüzlərləsi həbs edildi. [11] Azərbaycan Milli hökumətinin qurucularından bəziləri Seyid Cəfər Pişəvəri başda olmaqla İran ordusu Təbrizə daxil olmamışdan bir necə dəqiqə əvvəl şəhərdən çıxmışdı. S.C.Pişəvəri 1947-ci ilin iyul ayının 11-də Yevlax şəhəri yaxınlığında müəmmalı şəkildə maşın qəzasında həlak olmuş, Hökumətin baş prokuroru Firudin İbrahimi Təbrizdə edam olunmuş, maarif naziri Məhəmməd Biriya sovet siyasi – rejimi tərəfindən 22 ildən artıq həbsdə saxlanılmışdır.
ABŞ Ali Məhkəməsinin hüquqşünası və siyasətçi Uilyam O. Duqlas ABŞ Ali Məhkəməsinə hesabatında bildirmişdi ki, rus ordusu (SSRİ ordusu nəzərdə tutulur) Azərbaycanda (Cənubi Azərbaycan) olarkən özlərini çox yaxşı və mədəni aparmasına baxmayaraq, İran ordusu buraya gəldikdən sonra əhali ilə əsl işğalçı kimi davranmış, kəndlilərin saqqalını yandırmış, onların arvadlarını və qızlarını zorlamış, bütün heyvanlarını və ərzaqlarını talan etmişdir. İran ordusu ölüm çığırı çəkib və gerisində qalan hər şeyi məhv edir. [12] (.)
* Bu yazı ilk dəfə, 2018 ilində Milliyət saytında nəşr edilmişdir.
İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT
- Vəkilov C.M. Azərbaycan Respublikası və İran; 40-cı illər. − Bakı: Elm, 1991. − 136 səh
- İbrahimi, Firudin (1946). Azərbaycanın qədim tarixindən.
- Həsənli C. Moskvanın qərarları və Güney Azərbaycan // Türk Dünyası Araşdırmaları, №121, avqust 1999. − s.304)
- Əlirza Miyanəli – Silahla ölçülən torpaq
- Rəhimli Ə. (Bije) Güney Azərbaycanda milli-demokratik hərəkat (1941-1946). Bakı, “Meqa” nəşriyyatı, 208 s.
- Məmmədli P. Cənubi Azərbaycan mətbuatı tarixi. − Bakı: Elm, 2009. − 200 s.
- Bosnalı S. İran Azerbaycan Türkcesi. − İstanbul: “KitapMatbaası”, 2007. − 227 s
- Cottom R. Nationalismin Iran. Pittsburg, 1967, p.130-131; Douald N.Vilber,TheMiddleEast and NorthAfrica 1975-76, London, p.324-329
- McEvoy & O’Leary
- George Lenczowski. “United States’ Support for Iran’s Independence and Integrity, 1945-1959”, Annals of the American Academy of Political and Social Science, Vol. 401, America and the Middle East. (may, 1972), s. 49
- Atabaki, Touraj. Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran.
- Douglas W.O. Strange Lands and Friendly People. −London: Harper and Brothers, 1951.− 327 p
