1945-ci ildə qurulmuş Təbriz mərkəzli Azərbaycan Milli Hökümətinin devrilməsindən 76 il keçir. Türkoloq Toğrul Atabay, Ətəkyazı ilə müsahibəsində milli hökümət dönəmində Türk dilinin əhəmiyyəti haqqında danışıb.
Toğrul Atabəy hesab edir ki, əgər Qacar dövləti təbbi bir halda çökmüş olsaydı, qonşuluğundaki Osmanlı imperiyası kimi bir imperatorluqdan bir neçə modern ulus dövlətin ortaya çıxması gözlənilən idi.
“Dış müdaxilələrlə -sezeryanla- Qacardan saxta bir ulus-dövlət çıxarmaya çalışdılar. Nədən Osmanlının taleyi kimi olmadı, çünki 19-cu yüzilin sonlarına doğru sadəcə Türk etnosunun bir millətə dönüşmə potensialı var idi. Və sosyolojik olaraq da sadəcə Türklər şəhərləşmiş, siyasi-mədəni olaraq gəlişmişdi. Digər etniklər hələ aşirət yapısında idi. Bunlara görə də, imperiya yanlış bir şəkildə modern bir dövlət-ulusa dönüşdü. Millət-dövlət deyil, bir dövlət-millət şəklini aldı.”
Azərbaycandaki dil məsələsini ələ alaraq dönəmlərə görə izah edən Toğrul Atabəy qeyd edir ki, Qacar dönəmində ümumi təhsilin ilk qığılcımları məhz Türkcə atılmışdır. Bu dönəmdə Türkcə dərsliklər hazırlanmışkən, Türkcə artıq modern şəkildə təhsilə qabil ikən Pəhləvi dönəmində hardasa ciddi bir kitab belə yayınlamağa imkan verilməmişdir.
“Pəhləvilər ‘tək dil, tək millət’ sloganı ile heterogen toplumdan bir millət yaratmağa çalışdılar. Dövlətin gücü və bürokrasinin zorlaması ilə iqtidarın tək buyurğan və mütəfərin, yuxarıdan baxan dili Farsca seçildi. Pəhləvi dövlət ulusu üçün bunun qarşısında duran ilk maneə dövlət üçün ən böyük etnik olan, ən böyük doğma dil olan Türkcə idi. Rəsmi iddiaya görə deyirlər ki, bu dil Monqollar tərəfindən gətirilib sonra Türkləşiblər. Buna bənzər hüquq dışı və sözdə tarixi iddialarla Türkcə məsələsini çözməyə çalışdılar.”
Milli hökümətin dil siyasətini təhlil edən türkoloqun dediklərinə görə, Firqə zamanında ana dilində təhsil məsələsi siyasətin ana maddəsini oluşdurmuşdur. Bu dönəmdə ana dilində təhsil verilir, Türkcə kitablar hazırlanır, Türkcə rəsmi, modern dövlətçiliyin dili halına gəlir. Ədəbi üslubdan əlavə eyni zamanda dilin akademik üslubu, mətbuat dili, bürokratik dil də inkişaf etmiş olur. Həyatın bütün sahələrində Türkcə işləklik qazanır. Hətta o qeyd edir ki, o dönəm Türk dili Güney Azərbaycanda Sovet Azərbaycanından daha yüksək bir status qazanmış olur.
“Milli hökümətin dilə baxışı tamamən milli dil perspektivindəndir. O zamana qədər mərkəzin dilimizi məhəlli ləhcəyə indirgəməsinə qarşı milli dil anlayışları vardır. Dil toplumda totalitar və faşist sistemə qarşı və farslıqla özdəşləşmiş olan İranlılıq kimliyinə qarşı bir fərqindəlik duyğusu , ortaq bilinc yaradır.”
21 azər hərəkatının mahiyyətini izah edən Toğrul Atabəy onu da qeyd edir ki, onlar nə milli prinsiplərindən, nə də demokratiyadan vazkeçmədilər.
“Buradakı hərəkət Pəhləvi zamanındakı o basqılara qarşı etmik bir huzursuzluq və ya təpkisəl bir hərəkət deyil, burada tamamən bilinçli bir axım olduğunu görürük. Bu da nədir, bir millətin inşasıdır. Qacar dönəmindən sonra təbii bir doğum olsaydı ortaya çıxması gərəkən Azərbaycan Türk millət-dövlətinin gecikmiş bir şəkildə ortaya çıxarılmasına çalışdılar.”
Milli hökümətin dil və kimlik siyasətinin indiki Azərbaycan Milli Hərəkatındakı izlərini şərh edərkən Toğrul Atabəy qeyd edir ki, ikinci Pəhləvi dönəminin daha da qatı assimilasiya siyasətini nəzərə alaraq oradan sadəcə firqə dönəmini çıxarsaq, böyük ehtimalla, bu gün Azərbaycan toplumu assimilasiya politikası qarşısında məğlub ola bilərdi.
“Dil psixolojisi olaraq bir zamanlar Türkcənin yazıla bildiyinə qarşı belə insanlarda şüphə yaranırdı. Bu dönəmdə insanlara milli özgüvənin gəldiyini görürük. Türkcənin dövlət dili səviyəsində belə qaldırılmış olması insanlarda öz yerli dilinə qarşı inanc yaratmış olur. Bu tarixi yaşanmışlıq bizə bu günün ötəsinə keçməyə, bir addım daha irəli getməyə əslində imkan yaratdı. Azərbaycan toplumu üçün güneydəki xalq üçün bir anlamda bu bir illik dönəm bir rönesans dönəmi kimi, aydınlanma çağı kimi düşünülə bilər. Dolayısıyla bu dilin bir illik rəsmiləşməsi bir psixolojik baraj kimi, sədd kimi mərkəzin assimilasyon axınının qarşısında bir dayanaq oluşdurdu.”
